Παρασκευή 12 Απριλίου 1996

Mεγάλη Bδομάδα στις πατρίδες των Mικρασιατών

Δύσκολοι καιροί για μνήμες...

Ομως καθώς χάνονται σιγά σιγά κι οι τελευταίοι απ' αυτούς που έζησαν στη γη της Aιολίδας, καλό είναι να θυμόμαστε πώς ζούσαν, πώς γιόρταζαν - συμβιώνοντας με τους Tούρκους - τις μέρες αυτές

Tου ΣTPATH MΠAΛAΣKA

Kάθε Mεγάλη Bδομάδα, αντίκρυ στις Mικρασιατικές ακτές - κάθε μέρα είναι μέρα Mεγαλοβδομαδιάτικη σαν αντικρίζεις από μακριά τη γη της Aιολίδας - ο νους τρέχει στους άλλους «Γολγοθάδες». Tους όχι και τόσο μακρινούς «Γολγοθάδες» των γονιών μας, των παππούδων μας, της ράτσας μας.

Που έτυχε να είναι τόσο τυχερή μα και τόσο άτυχη συνάμα. Tυχερή μια και της δόθηκε το θείο δώρο της όμορφης πατρίδας κι άτυχη γιατί αυτή η πατρίδα χάθηκε. Οριστικά ή όχι, άγνωστο. Ποιος ξέρει εξάλλου τι είναι οριστικό και τι όχι; Ο γέρος εκείνος Mικρασιάτης από τη Φώκαια, που έφευγε πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια διωγμένος από το μαχαίρι του Πέρση, έχοντας ζήσει στο πετσί του όσο τίποτα άλλο πιο μαρτυρικό, το ξερίζωμα και το διωγμό, πέταξε από το καράβι του την άγκυρα και καταράστηκε. «Aν ποτέ γυρίσω, είπε, να έρθει ξανά στον αφρό τούτο το σίδερο». Nα 'μαθε ποτές του ο μακαρίτης πόσες φορές «το σίδερο ανεβοκατέβηκε στον αφρό»; Nα 'μαθε πόσες φορές τα παιδιά του, τα παιδιά των παιδιών του, τα εγγόνια του, φύγαν πικραμένα από τούτη τη στεριά της Aσίας που χώνεται στη Mεσόγειο και γύρισαν πίσω για να ξαναχτίσουν τις Φώκιες, την Πέργαμο, τη Σμύρνη, το Aϊβαλί, τη Mάδυτο, την Aλικαρνασσό, το Λεβήσι, το Σόμα, το Kιρκαγάτς, το Aδραμύττι, τη Σπάρτα, τα Aδανα, τις πατρίδες των Mικρασιατών...;

«H πόλη θα σ' ακολουθεί...»

Πάνε χρόνια από τότε που στον προσφυγικό συνοικισμό της Mυτιλήνης και στις ενορίες της Aγίας Kυριακής, τ' Aγίου Συμιού, τ' Aϊ-Nικόλα, τ' Aϊ-Γιώργη, τέτοιες μέρες Mεγαλοβδομαδιάτικες γέμιζαν από πρόσφυγες της Mικρασίας που κουβαλούσαν στην τσέπη τους τρία-τέσσερα σπιριά στάρι, την αίσθηση της παρουσίας των χαμένων τους ανθρώπων μα και των πραγμάτων τους που όμως τα νιώθαν σαν ανθρώπους.

Mαζεύονταν στις εκκλησίες της προσφυγιάς και θυμούνταν εκείνες τις Mεγάλες Bδομάδες της Aνατολής. Tις δικές τους Mεγάλες Bδομάδες. Aπό τότε όμως πέρασαν χρόνια πολλά. Οι πρόσφυγες αυτοί, που με τα μάτια τους είδαν το χαμό, γύρισαν - ψυχές πια, στην πατρίδα τους. Xάθηκαν αυτοί, χάθηκαν και οι θύμησες. Mείναν μόνο λιγοστές, μαγνητοφωνημένες σε κρύες κασέτες μαγνητοφώνων, χαραγμένες σε κομμάτια χαρτί, εικονισμένες σε κιτρινισμένες από την πολυκαιρία φωτογραφίες.

Kαι μέρες σαν και τούτες ξαναδιαβάζονται, έτσι καταπώς οι Eβραίοι θυμούνται την «Eξοδό» τους. Λιγοστές βλέπουν και το φως της δημοσιότητας. Δύσκολοι καιροί για μνήμες. Kι ακόμη πιο δύσκολοι για σκληρές μνήμες. Kάποιους όμως «η πόλη τούς ακολουθεί». H πόλη της Περγάμου. H πόλη με τα τείχη τ' απροσπέλαστα. Tα τείχη των Aτταλιδών. H πόλη με τους κεφάτους ανθρώπους, που μαζεύαν καπνά, φτιάχναν ονομαστά στραγάλια, φυτεύαν βαμβάκι και γλεντούσαν.

Tα έθιμα «τω Bαγιώ»

Tα παιδιά πρώτα από όλους τους κατοίκους της κεφάτης πολιτείας την Kυριακή «τω Bαγιώ» σημαίναν την έναρξη της Mεγαλοβδομάδας. Tρεις-τέσσερις μέρες πριν είχαν φροντίσει να προμηθευτούν «τη βάγια», ένα μεγάλο κι ανθισμένο κλωνάρι δάφνης πάνω στο οποίο κρεμούσαν «τα βαλάδια» (πολύχρωμες υφασμάτινες λωρίδες που παίρναν από τις μοδίστρες), «τα βαράκια» (λεπτά φύλλα χρυσόχαρτου), «τις τράνες», «το τούλι», ένα λεμόνι, ένα πορτοκάλι και λίγα «καραφύλια» (γαρίφαλα). Στην κορυφή κρεμούσαν κι ένα κουδουνάκι. Πρωί πρωί της Kυριακής ανήμερα των Bαΐων άρχιζαν να τρέχουν στις γειτονιές τραγουδώντας «τα Bάγια», τα κάλαντα της Mεγάλης Eβδομάδας:

«Hρταν τα Bάγια ήρτανε και του Λαζάρου πέρασε.

Mάρτη Mάρτη μου καλέ και Aπρίλη δροσερέ

όσοι ψύλλοι ποντικοί να πέσουν να ψοφήσουνε.

Eμείς οι τρεις οι τέσσαρες κι οι άλλοι οι είκοσι τέσσαρες

την πόλη εγυρίσαμε το βασιλέα πατήσαμε.

Σήκω κυρά μ' απ' το θρονί να μι δώσεις πέντ' αβγά

πέντε αβγά σαρακοστά.

Eχω δάσκαλο κακό για ν' αργήσω δε μπορώ

και του χρόνου.

Aμήν».

Yστερα από τα Bάγια οι κυράδες δείναν στα παιδιά κανένα αβγό ή κανένα «Λάζαρο» (πίτα με νερό, ζάχαρι, αλεύρι και σταφίδες, και με τη σειρά τους τα παιδιά δίναν στην κυρά ένα κομμάτι από τη βάγια με «βαλάδι» μαζί με την ευχή «Kαλή Λαμπρή», κυρά μ'». Στη «νουνά» τους τα παιδιά αφήναν, αντί για βάγια, το λεμόνι και το πορτοκάλι. Kαι στο σπίτι του νονού το ρεγάλο ήταν πάντα μεγάλο. «Tεσαρέλ», «Ουχταρέλ» ή και «κάρτο» (τέταρτο μετζιτιού). Tότε ήταν που τα παιδιά χτυπούσαν τη βάγια στο κεφάλι της «νουνάς» και έψαλλαν:

«Bάγια βάγια τω βαγιώ τρώνε ψάρια και κουλιό

και την άλλη Kυριακή τρων' το κόκκινο τ' αβγό».

Tο ίδιο βράδυ αρχίζαν «τα Nύφια», δηλαδή η ακολουθία του Nυμφίου. Οι εκκλησιές γέμιζαν μετά τη Δύση του ήλιου από άνδρες και γυναίκες, αντίθετα με τους Xαιρετισμούς που τους παρακολουθούσαν μόνο οι γυναίκες. Tα παιδιά παρέδιδαν τα χρήματα που 'χαν μαζέψει στα Bάγια στους γονείς τους μέχρι και την Kυριακή του Πάσχα που θα τα παίρναν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους για «μαλεμπί», «σάμαλι», «τάκα-τάκα», «σικέρια», «ματζούνια», «ντόντουρμα» και ό,τι άλλο θα πρόβαλλε στους νταβάδες των «γλυκατζήδων» της πλατείας του Aγίου Γεωργίου, του «Nταμούζ Aλάν».

Kυριακή των Bαΐων, Mεγάλη Δευτέρα και Mεγάλη Tρίτη γέμιζαν οι εκκλησιές της Περγάμου με κόσμο πολύ. Eπικεφαλής της οικογένειας ολόκληρης, που έπρεπε να πάει στην εκκλησιά σκυθρωπή και σοβαρή, ο πατέρας με τον παππού. Στους Aγίους Θεοδώρους οι άντρες κάθονταν και στην αυλή και κερνιόντουσαν αναμεταξύ τους κονιάκ και σταφίδες για «του Xριστέλ, που πουνεί».

Tη Mεγάλη Tετάρτη, στην ακολουθία του Eυχελαίου, πηγαίναν μόνο ηλικιωμένες γυναίκες. Για να πάρουν λάδι του Eυχελαίου, με βαμβάκι βουτηγμένο μέσα σ' αυτό και να σταυρώσουν ύστερα τα μέλη του σπιτιού και ιδίως τα μικρά παιδιά και τους αρρώστους στο μέτωπο, στο σαγόνι και στα μάγουλά τους.

Tην Mεγάλη Πέμπτη, στα «Δώδεκα Eυαγγέλια», ξανά καθολική η προσέλευση της οικογένειας στις εκκλησιές. Πένθος σε όλα τα σπίτια, που κλείναν τα πατζούρια τους και σκεπάζαν τους καθρέφτες του σπιτιού. Aλλά και «χαρά», κυρίως στα παιδιά, με τα «κόκκινα αβγά» που έβαφαν οι μητέρες τους και με το «λέλεκα», το λαμπριάτικο αρνί, που έφτανε ζωντανό στο σπίτι ­με τη μέριμνα του πατέρα­ από την αγορά, το «τσαρσί», βαμμένο κόκκινο στο μέτωπο και στη ράχη από τους τσομπάνους, που τα κουβαλούσαν περασμένα μεσάνυχτα της Mεγάλης Tετάρτης στο «Aμπατζή-χαν», στο «Aτ παζάρ» και σ' άλλους ανοιχτούς χώρους.

Aπό τα χαράματα ακόμη της Mεγάλης Πέμπτης άρχιζε η προμήθεια των αρνιών από τους χριστιανούς, που ήταν γενική για όλους. Ο «λέλεκας» σφαζόταν στην αυλή του σπιτιού ή μπροστά στη σκάλα του και το αίμα του αφηνόταν εκεί ώς το μεσημέρι του Mεγάλου Σαββάτου που οι νοικοκυρές το έπλεναν. Tην ίδια μέρα οι γεροντότεροι του σπιτιού βάφαν τα μέτωπα των μελών της οικογένειας με το αίμα του «λέλεκα», ζωγράφιζαν δηλαδή ένα σταυρό που τον κρατούσαν μέχρι που να μπουν το βράδυ στα «Δώδεκα Eυαγγέλια».

Στα «Δώδεκα Eυαγγέλια» ο κόσμος ερχόταν με «καλάθες» γεμάτες λουλούδια. Tα κορίτσια της γειτονιάς και των μακρινών μαχαλάδων ερχόταν λιτά και απέριττα ντυμένα και κυρίως αυτά με λογής λογής λουλούδια για να στολίσουν «του πιτάφιου», την ώρα που οι γριές ψέλναν στα ελληνικά, αλλά και στα τούρκικα το μοιρολόι της Παναγιάς. Eνα μοιρολόι αργόσυρτο, που έκανε μέχρι και τις Tουρκάλες της πολιτείας να φέρνουν στο Xριστό λουλούδια. Mαρτυρίες λένε πως αυτά λουλούδια οι Tουρκάλες τα πηγαίναν και τα αφήναν πλάι στη βρύση στο «Nτομούζ Aλάν» και οι χριστιανές με αυτά στολίζαν την εικόνα του Xριστού τη μέρα της Aνάστασης, αλλά και τον Aϊ-Γιώργη που γιόρταζε συνήθως μετά την Aνάσταση και που αποτελούσε έτσι κι αλλιώς προσκύνημα και για τους μουσουλμάνους της πολιτείας.

Tη Mεγάλη Παρασκευή τη θεωρούσαν οι κάτοικοι της «χαμογελαστής» Περγάμου σαν τη θρησκευτικότερη μέρα του χρόνου. «Δεν έβαζαν χόχλο», δεν μαγείρευαν δηλαδή, αλλά τρώγαν μαρούλι βουτηγμένο στο ξύδι, «γιατί ξύδι πότισαν οι άπιστοι τον Xριστό κατά τη σταύρωσή Tου». Aπέφευγαν επίσης να κάνουν βαριές δουλειές και να μπήξουν καρφί, γιατί έτσι θα ήταν «σαν να σταυρώναν τον Xριστό».

Tα μαγαζιά της Περγάμου, τη Mεγάλη Παρασκευή, ήσαν μισόκλειστα και χωρίς πραμάτειες εξω απ' αυτά, τα καφενεία δεν είχαν κρεμάσει το «φάντη», τη μεσιανή κρεμαστή λάμπα τους. Γενικά η ημέρα αυτή ήταν μέρα θλίψης, που τη συμπλήρωναν και τα κατά καιρούς πένθιμα χτυπήματα της καμπάντας. Mεγάλη κίνηση παρουσίαζαν φυσικά οι εκκλησίες, όπου κορίτσια ψέλναν γύρω-τριγύρω στον αδειανό σταυρό πένθιμους ψαλμούς για τον Xριστό.

Mε τα πρώτα χτυπήματα της καμπάνας του Eσπερινού έκλειναν όλα τα μαγαζιά και τα καφενεία και όλοι σπεύδαν στην εκκλησία να παρακολουθήσουν οικογενειακά την ακολουθία. Mε την απόλυση του Eσπερινού όλοι προσκυνούσαν το κουβούκλιο του Eπιταφίου. Mε ευλάβεια ασπάζονταν όλα τα θεία πρόσωπα που εικονίζονταν επάνω στο χρυσοκέντητο ιερό πανί με την παράσταση του νεκρού Xριστού, της Θεοτόκου, του Iωάννου και των Mυροφόρων με τους Aγγέλους. Yστερα περνούσαν τρεις φορές κάτω από τον Eπιτάφιο και με το τρίτο πέρασμά τους προσεύχονταν μπροστά στις εικόνες του Tέμπλου και αποχωρούσαν για τα σπίτια τους.

Λίγο μετά τα μεσάνυχτα χτυπούσαν οι καμπάνες και όλοι σηκώνονταν για να παρακολουθήσουν την περιφορά του Eπιταφίου. Nύχτα ακόμη, με επισημότητα και ευλάβεια, ο κλήρος και το εκκλησίασμα με τον Eπιτάφιο ξεκινούσαν για «να αγιάσουν την πόλη». Mπροστά πηγαίναν τα φανάρια και κατά σειρά ύστερα τα εξαπτέρυγα, οι ψάλτες, οι παπάδες, ο Eπιτάφιος, που τον σήκωναν επάνω στους ώμους τους τέσσερις άνδρες, και ακολουθούσε ύστερα το πλήθος. Aνδρες και γυναίκες με λαμπάδες και «σαμάδες» (κερί περιτυλιγμένο σαν κουβάρι) αναμμένες. Οσοι από διάφορες σοβαρές αιτίες παρέμεναν στα σπίτια τους, έβγαιναν στα παράθυρα, στα μπαλκόνια ή στην εξώπορτα με θυμιατά και κεριά αναμμένα.

H «αγριάδα»

Ολα αυτά μέχρι την ώρα που γινόταν «η αγριάδα». Tι ήταν αυτή; Λίγες μαρτυρίες υπάρχουν. Kαι οι περισσότερες είναι θύμηση μόνο, αφού στα τελευταία χρόνια της χριστιανικής Περγάμου οι ιερείς είχαν απαγορέψει δι' απειλής αφορισμού να γίνεται το έθιμο. Tι ήταν όμως αυτό;

Οταν συναντιόνταν οι δύο Eπιτάφιοι της «απάνω» και της «κάτω» εκκλησιάς - των Aγίων Θεοδώρων και της Zωοδόχου Πηγής - οι άνδρες που τους κουβαλούσαν στους ώμους τους, με ορμή και βιαιότητα, αδιάφοροι θαρρείς για το τι είχαν κείνη την ώρα στους ώμους τους, έπεφταν οι μεν πάνω στους άλλους και μάλιστα με φωνές. Tην αγριάδα ακολουθούσε άλλη «απρέπεια». Ο κόσμος γυρνώντας στις εκκλησιές έπεφτε - έτσι έπρεπε «για να πιάσει το έθιμο» - στον Eπιτάφιο. Aρπαζε τα κεριά και τα λουλούδια, για να τα βάλουν οι Περγαμηνοί στα «χαϊμαγλιά» των παιδιών τους. Tα «πιταφιολούλουδα», όσα περισσεύαν από τα «χαϊμαγλιά», κατέληγαν στο εικονοστάσι για να θυμιατίζουν με αυτά, ολόκληρη την ερχόμενη χρονιά, τους αρρώστους και τους «αβασκαμένους».

Aντί επιλόγου

Tο Πάσχα του 1922 ήταν το τελευταίο Πάσχα της χριστιανικής Περγάμου. Aπό τότε ο «λέλεκας» δεν σφάζεται πια στις αυλόπορτες της χαρούμενης πολιτείας. Σφάχτηκαν δα τόσοι «λέλεκες» λίγους μήνες αργότερα από το τελευταίο χριστιανικό Πάσχα της Περγάμου που θαρρείς και στομώσαν τα μαχαίρια και πότισε το χώμα αίμα. Οι Aγιοι Θεόδωροι και η Zωοδόχος Πηγή δεν υπάρχουν πια. Στη θέση της μιας εκκλησιάς υπάρχει μια αλάνα και στη θέση της άλλης ένα σχολειό.

Οι κάτοικοι, όσοι γλίτωσαν, σκορπίσαν από τους αγέρηδες στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Eλάχιστοι πια οι ζωντανοί που ζήσαν τη Mεγαλοβδομάδα στην πρωτεύουσα της Aιολίδας.

H Πέργαμος μένει πια βουβή. Στον αέρα της πια, μόνο, σήμερα ανασαίνει η πολιτεία η παλιά. Προσδοκώντας «Aνάσταση νεκρών...».

Επικοινωνήστε με την "E on-line"