Kλωνισμός εμβρύων, πολλαπλασιασμός διλημμάτων

Της ΣΟΦΙΑΣ ΝΕΤΑ

Τεράστια οφέλη για την ανθρωπότητα μπορεί να προκύψουν από τη «θεραπευτική» κλωνοποίηση εμβρύων, καθώς θα μπορούν να αντιμετωπιστούν καταστροφικές ασθένειες και πολύ σοβαροί τραυματισμοί. Παράλληλα όμως, προκύπτει και ένας πολύ σημαντικός ηθικοκοινωνικός προβληματισμός: ένα έμβρυο 1-3 ημερών, που ουσιαστικά αποτελεί άθροισμα 4-12 κυττάρων, είναι μία ανθρώπινη ζωή και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζεται;

Τα παραπάνω επισήμανε χθες στην «Ε» ο αναπληρωτής καθηγητής Μαιευτικής-Γυναικολογίας και Ανθρώπινης Αναπαραγωγής Βασίλης Ταρλατζής, πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Ανθρώπινης Αναπαραγωγής και Εμβρυολογίας, με αφορμή την είδηση ότι η βρετανική κυβέρνηση αναμένεται να δώσει την άδεια στους επιστήμονες να προχωρήσουν σε κλωνοποιήσεις εμβρύων για ερευνητικούς σκοπούς και παραγωγή οργάνων και ιστών για μεταμοσχεύσεις.

Κατ' αρχάς, υπογραμμίζει, πρέπει να διαχωρίσουμε τη θεραπευτική κλωνοποίηση από την αναπαραγωγική. Οταν μιλάμε για αναπαραγωγική κλωνοποίηση εννοούμε την περίπτωση της Ντόλι και τα ζώα που δημιουργήθηκαν ύστερα από αυτήν, ενώ θεωρητικά μπορεί να εφαρμοστεί και στον άνθρωπο.

Στην άλλη περίπτωση, έχουμε χρήση της τεχνολογίας της κλωνοποίησης για θεραπευτικούς σκοπούς. Και σαν κλωνοποίηση, εξηγεί ο κ. Ταρλατζής, ορίζουμε ένα είδος «βιολογικού φωτοτυπικού μηχανήματος», που παράγει ίδιους ή παρόμοιους οργανισμούς ή κυτταρικές σειρές.

Tα πειράματα

Αυτό που πρόκειται να επιτρέψει η νομοθεσία στη Βρετανία, είναι η εξής τεχνική: να χρησιμοποιηθούν κύτταρα ενηλίκων, προκειμένου να δημιουργηθούν στο εργαστήριο έμβρυα, από τα οποία να απομονωθούν τα λεγόμενα αρχέγονα βλαστοκύτταρα (stem cells), τα οποία έχουν την ικανότητα να διαφοροποιούνται προς διάφορους ιστούς και όργανα.

Αυτό σημαίνει ότι από το κύτταρο ενός ανθρώπου φτιάχνεται με κλωνοποίηση στο εργαστήριο ένα έμβρυο, το οποίο δεν αφήνεται να αναπτυχθεί, ούτε μεταφέρεται φυσικά στη μήτρα γυναίκας. Από αυτό δημιουργούνται ιστοί ή όργανα, τα οποία χρησιμοποιούνται για αντικαταστάσεις οργάνων ή αντιμετώπιση σοβαρών ασθενειών.

Για παράδειγμα, εκτός από όργανα για μεταμόσχευση, θα μπορεί να «παραχθεί» δέρμα, για να τοποθετηθεί σε ασθενείς με βαριά και εκτεταμένα εγκαύματα, καθώς και νευρικός ιστός για εκφυλιστικές ασθένειες του νευρικού συστήματος που τελικά παραλύουν και σκοτώνουν τον ασθενή ή για τη θεραπεία ασθενών με Αλτσχάιμερ.

Πράγματι δημιουργείται στο εργαστήριο ένα ανθρώπινο έμβρυο και ο κ. Ταρλατζής σημειώνει ότι η νομοθεσία δεν θα επιτρέπει να χρησιμοποιούνται έμβρυα από αποβολές ή εκτρώσεις, αν και θα μπορούσε να γίνει και αυτό.

Tο έμβρυο που θα χρησιμοποιείται στη συγκεκριμένη περίπτωση θα είναι ένα άθροισμα 4-12 κυττάρων και θα χρησιμοποιείται όταν είναι μόλις 1-3 ημερών. Ομως εδώ, τονίζει, προκύπτει ένα σημαντικό ηθικοκοινωνικό πρόβλημα:

_Πότε αρχίζει η ζωή; Σύμφωνα με τους θεολόγους η ζωή αρχίζει από ένα ωάριο και ένα σπερματοζωάριο ακόμη, κάτι που οι επιστήμονες δεν θεωρούν ακριβές. Η ζωή είναι ένα συνεχές φαινόμενο, που υπάρχει πριν από τη γονιμοποίηση και συνεχίζεται και μετά. Ενα ωάριο από μόνο του είναι εν δυνάμει φορέας ζωής, όπως όμως και ένα κύτταρο δέρματος.

Tο πότε αρχίζει ακριβώς η ζωή δεν είναι εύκολο να το καθορίσουμε, επισημαίνει ο κ. Ταρλατζής, ούτε μπορούμε να το απομονώσουμε σε κάποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Οσον αφορά το έμβρυο των λίγων ημερών που θα χρησιμοποιείται, που ουσιαστικά πρόκειται για ένα άθροισμα λίγων κυττάρων, πρέπει μεν να το σεβόμαστε, προσθέτει, αλλά δεν μπορούμε να του προσδίδουμε τις ίδιες ιδιότητες και να του παρέχουμε την ίδια προστασία που θα δίναμε σε έναν ολοκληρωμένο ζωντανό οργανισμό.

Ας μην ξεχνάμε, συνεχίζει, ότι η πιθανότητα ένα έμβρυο να ολοκληρωθεί και να γίνει μωρό που θα γεννηθεί είναι στατιστικά από τη φύση μόλις 18%, άρα η έννοια της εν δυνάμει ζωής είναι σχετική.

_Εξάλλου, μας ενημερώνει, στη Βρετανία υπάρχει ειδική έγκριση και ισχύει ήδη συγκεκριμένο πρωτόκολλο που επιτρέπει να γίνονται πειραματισμοί σε έμβρυα που έχουν προκύψει από εξωσωματική. Οι επιστήμονες μπορούν να κρατήσουν το έμβρυο για πειράματα στο εργαστήριο μέχρι 14 ημέρες, άρα δεν είναι κάτι καινούργιο αυτό που γίνεται τώρα. Το καινούργιο είναι ότι σε αυτή τη διαδικασία έχουμε την εισαγωγή της νέας τεχνικής, της κλωνοποίησης.

Πρέπει, επιτέλους, να αποδαιμονοποιήσουμε την έννοια της κλωνοποίησης, τονίζει ο κ. Ταρλατζής, η οποία έχει συνδεθεί με κάτι πολύ κακό για την ανθρωπότητα. Τα προσδοκώμενα οφέλη είναι πολύ μεγαλύτερα από τους πιθανούς κινδύνους που μπορεί να προκύψουν από τη χρήση τους και, εξάλλου, προσθέτει, κανείς δεν μπορεί να αναστείλει την εξέλιξη της επιστήμης.

_Οι πιθανοί κίνδυνοι από κακή χρήση της τεχνολογίας αυτής μπορούν να μειωθούν με ειδικές νομοθεσίες, που να οροθετούν σωστά τι επιτρέπεται στους επιστήμονες, με συγκεκριμένο ορίζοντα και πλαίσιο, καθώς και από την παρέμβαση των επιστημονικών ενώσεων.

H νομοθεσία

Στο θέμα της νομοθεσίας η Βρετανία, σημειώνει, δίνει ένα εξαιρετικό παράδειγμα, καθώς έφτιαξε αμέσως ειδική επιτροπή, η οποία εισηγείται για τη θεραπευτική κλωνοποίηση, αλλά όχι για την αναπαραγωγική.

Στη Γερμανία, όμως, για παράδειγμα, τα πειράματα σε έμβρυα θεωρούνται ηθικώς μη αποδεκτά και απαγορεύονται αυστηρά, ενώ στις ΗΠΑ κάθε θέμα αντιμετωπίζεται κατά περίπτωση και δεν υπάρχει γενικότερο νομοθετικό πλαίσιο. Στη δική μας χώρα, συνεχίζει, δεν υπάρχει ακόμη νομοθετικό πλαίσιο και πρέπει κάποια στιγμή να δημιουργηθεί, ώστε και να αφεθεί η επιστήμη να προχωρήσει και να καθησυχαστεί το κοινωνικό σύνολο.

Τα μέλη της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Ανθρώπινης Αναπαραγωγής και Εμβρυολογίας υποστηρίζουν και επικροτούν τα πειράματα για θεραπευτική κλωνοποίηση, όπως μας ενημερώνει ο κ. Ταρλατζής, ενώ και ο ίδιος δηλώνει ένθερμος υποστηρικτής τους, καθώς πιστεύει ότι θα αποκομιστούν τελικά πολύ μεγάλα οφέλη για την ανθρωπότητα.

«Ποιός αποφασίζει πότε αρχίζει η ζωή;»

«Δεν πρέπει να βάλουμε όρια πότε αρχίζει η ανθρώπινη ζωή», σχολίασε στην «Ε» ο Μάριος Μπέγζος, καθηγητής της Συγκριτικής Φιλοσοφίας της θρησκείας, στη Θεολογική Σχολή Αθηνών, όταν του θέσαμε το ερώτημα για το αν ένα έμβρυο ενός έως τριών ημερών είναι ανθρώπινη ζωή, που πρέπει να την αντιμετωπίζουμε σαν όλες τις άλλες.

Εκείνο που τόνισε εξαρχής ο ίδιος είναι ότι εκείνο που δημιουργεί ανησυχίες πλέον «είναι το επόμενο βήμα, όχι το τελευταίο, αλλά το επόμενο». Και στο ερώτημα αν υπάρχουν εμπόδια από θεολογικής απόψεως, σημειώνει: «Το εμπόδιο το οποίο υπάρχει είναι η γενική αρχή του σεβασμού του άλλου, της προστασίας του αδυνάτου ή, γενικότερα, της παρέμβασης στην ανθρώπινη ζωή».

Οπως υποστηρίζει ο κ. Μπέγζος: «H γνώση είναι δύναμη και η έρευνα είναι εξουσία, επομένως αναρωτιέται κανείς το επόμενο βήμα, όχι το τελευταίο, το αμέσως επόμενο βήμα».

- Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι ένα έμβρυο ενός έως τριών ημερών είναι ανθρώπινη ζωή, ότι πρέπει να το αντιμετωπίζουμε με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζουμε μια ανθρώπινη ζωή, γιατί θα γίνονται πειράματα;

«Δεν θα πρέπει να βάλουμε όρια πότε αρχίζει η ανθρώπινη ζωή»;

- Εστω κι αν μιλάμε, όπως λένε οι επιστήμονες, για τέσσερα έως δώδεκα κύτταρα;

«Βέβαια, υποτίθεται κανείς δεν μπορεί να ξέρει εκ των προτέρων τι μπορεί να γίνει. Παρεμβαίνοντας σταματάμε κάτι που θα μπορούσε να ολοκληρωθεί. Η παρέμβαση δεν παύει να υπάρχει. Υπάρχει σε μικρότερη κλίμακα. Η μικρότερη κλίμακα είναι άλλοθι για μεγαλύτερη παρέμβαση. Είναι σαν να λέμε εάν σκοτώσουμε ένα ποντίκι, δεν πειράζει, εάν σκοτώσουμε έναν άνθρωπο πειράζει. Με αυτή τη λογική κάνουμε πειράματα στα ποντίκια, όμως παρέμβαση δεν παύει να υπάρχει».

-Εδώ μιλάμε για θεραπευτική κλωνοποίηση, όπως λένε οι επιστήμονες.

«Η Iστορία έχει δώσει πολλά παραδείγματα. Ποτέ δεν γίνεται κάτι κακό χωρίς ένα άλλοθι. Γίνεται για το καλό. Το θέμα είναι δούμε ποιοι ζημιώνονται από αυτή την ιστορία. Και κυρίως να προστατευτούν πιο αδύναμοι κρίκοι».

-Από θεολογικής απόψεως, υπάρχει κάποιο εμπόδιο σε εξελίξεις αυτού του είδους;

«Το εμπόδιο το οποίο υπάρχει είναι η γενική αρχή του σεβασμού του άλλου, της προστασίας του αδυνάτου, ή γενικότερα της παρέμβασης στην ανθρώπινη ζωή. Γιατί κι εμείς ανήκουμε στην ανθρώπινη ζωή. Να είμαστε πολύ πιο ευαίσθητοι απέναντι στο γεγονός της ζωής. Οσο κι αν το ξέρουμε και το μαθαίνουμε, ποτέ δεν το κατακτούμε, ποτέ δεν κυριαρχούμε πάνω σ' αυτό, αλλά ανήκουμε σ' αυτό. Δηλαδή, όπως κάποιος δεν μπορεί να κόψει το δάχτυλό του και να το παρατηρήσει κατά τον ίδιο τρόπο δεν μπορεί να κάνει πείραμα με οποιοδήποτε άλλο μέλος του φαινομένου της ζωής. Εάν δούμε τον άλλο σαν τον εαυτό μας, έχουμε μπει σ' έναν καλό δρόμο, χωρίς πουριτανισμούς και ηθικολογίες, χωρίς κυνισμούς».

Θ. ΤΣΑΤΣΗΣ

H θεραπευτική κλωνοποίηση είναι εκπληκτική πρόκληση

* Tης δρος EΛENHΣ KΟNTΟΓIANNH

Eνα από τα σημαντικότερα συμπεράσματα που προέκυψαν από την κλωνοποίηση είναι ότι οι πυρήνες διαφοροποιημένων (εξειδικευμένων) κυττάρων διατηρούν την παντοδυναμία για την ανάπτυξη ενός νέους οργανισμού.

H επιστημονική και κλινική σημασία αυτού του γεγονότος είναι τεράστια. Aν τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα (αρχέγονα «μητρικά» κύτταρα που δίνουν γένεση σε όλους τους ιστούς του οργανισμού) είναι δυνατόν να δρομολογήσουν την ανάπτυξή τους προς συγκεκριμένους τύπους κυττάρων, τότε θα μπορέσει να επιτευχθεί η παραγωγή συγκεκριμένων ιστών και οργάνων στο εργαστήριο, γεγονός που έχει τεράστια σημασία για το μέλλον της μεταμόσχευσης. H θεραπευτική κλωνοποίηση και η χρήση εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων πιθανόν να φέρει τεράστια οφέλη σε ανθρώπους με σοβαρές ασθένειες.

Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι εάν μπορέσουν να καλλιεργήσουν αυτά τα κύτταρα στο εργαστήριο και μετά να κατευθύνουν την αναπτυξιακή τους πορεία, θα μπορούν θεωρητικά να καλλιεργήσουν οποιοδήποτε τύπο ιστού χρειάζεται για μεταμοσχεύσεις. Tο μεγάλο πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι ότι ο ιστός προς μεταμόσχευση θα είναι απόλυτα συμβατός με τον ασθενή και για αυτόν το λόγο δεν θα απορρίπτεται.

Σήμερα, έχει ήδη επιτευχθεί η απομόνωση και η καλλιέργεια των ανθρώπινων βλαστικών εμβρυϊκών κυττάρων. H θεραπευτική κλωνοποίηση δεν έχει σαν στόχο τη δημιουργία ανθρώπινων γενετικών αντιγράφων, αλλά έχει σαν σκοπό τη δημιουργία ιστών στο εργαστήριο, οι οποίοι θα είναι απόλυτα συμβατοί με το δέκτη της μεταμόσχευσης.

H αναπαραγωγική κλωνοποίηση είναι κάτι τελείως διαφορετικό και έχει σαν σκοπό τη δημιουργία ενός πανομοιότυπου γενετικά του ανθρώπου. H θεραπευτική κλωνοποίηση είναι διαφορετική από την αναπαραγωγική.

Σκοπός της θεραπευτικής κλωνοποίησης είναι να δημιουργήσει μόνο έμβρυα σε πολύ αρχικό στάδιο, τα οποία στην καλλιέργεια δίνουν εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα, που έχουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν σε οποιοδήποτε τύπου ιστό, όπως αίμα, νευρικό ιστό, μυϊκό ιστό κ.ά.

Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η τεχνολογία που αναπτύσσεται τώρα θα μπορεί να φέρει επανάσταση στην Iατρική. Eλπίζουν ότι εάν τώρα γνωρίζουν πώς να κατευθύνουν τη διαφοροποίηση των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων, θα μπορούν να δημιουργήσουν στο εργαστήριο ιστούς κατάλληλους για μεταμοσχεύσεις.

Iσως, σύντομα, να είναι δυνατή η δημιουργία ολόκληρων οργάνων στο εργαστήριο.

Tεχνικά είναι δυνατόν να έχουμε ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα από έμβρυα, τα οποία αναπτύσσονται μετά από εξωσωματική γονιμοποίηση. Οι επιστήμονες, όμως, στοχεύουν στην ανάπτυξη της τεχνολογίας της κλωνοποίησης, μια και έτσι θα δημιουργηθούν ιστοί χωρίς πιθανότητες απόρριψης από τον ασθενή. Για την κλωνοποίηση, είναι απαραίτητη η λήψη πυρήνα από κύτταρο του δότη και η σύμπτυξή του με ένα απύρηνο ωάριο.

H έρευνα πάνω στις δυνατότητες των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων προχωρά με ταχύτατους ρυθμούς.

Οι επιστήμονες πρόσφατα χρησιμοποίησαν την τεχνική των βλαστικών κυττάρων σαν μια πιθανή θεραπεία για τον διαβήτη της παιδικής ηλικίας. Xρησιμοποίησαν τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα, για να βοηθήσουν την παραγωγή της ινσουλίνης, έτσι ώστε να θεραπεύσει τον διαβήτη σε ποντίκια.

Παρόμοια παραδείγματα ανακοινώνονται καθημερινά από τον επιστημονικό Tύπο, αναδεικνύοντας την τεχνολογία των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων σε μία από τις πολλά υποσχόμενες νέες τεχνολογίες. Συνήθως όμως, ο μεγαλύτερος κίνδυνος έγκειται όχι στη δύναμη της τεχνολογίας, αλλά στη λανθασμένη κατανόηση της σημασίας της.

Eίναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε τη διαφορά ανάμεσα στη θεραπευτική και στην αναπαραγωγική κλωνοποίηση. Οι επιστήμονες δεν στοχεύουν στη δημιουργία ενός γενετικά πανομοιότυπου ανθρώπου, αλλά στη δημιουργία ιστών και οργάνων στο εργαστήριο, ώστε να μπορέσουμε να βοηθήσουμε στην καταπολέμηση σοβαρών ασθενειών.

Παρά τις σημαντικές υποσχέσεις της νέας τεχνολογίας, προκύπτουν διλήμματα από την εμβρυϊκή προέλευση των βλαστικών κυττάρων.

Πολέμιοι της θεραπευτικής κλωνοποίησης υποστηρίζουν ότι καταστρέφεται η πιθανότητα ενός εμβρύου να δώσει έναν άνθρωπο.

Tο κρίσιμο ερώτημα είναι, εάν ένα έμβρυο 4-8 κυττάρων θεωρείται ότι είναι ένας εν δυνάμει άνθρωπος ή όχι. H Human Fertilization & Embryology Authority (HFEA) τονίζει ότι σε αυτά τα πολύ αρχικά στάδια ανάπτυξης, τα εμβρυϊκά κύτταρα μπορεί να καταλήξουν σε ένα έμβρυο, σε δύο έμβρυα (μονογενή δίδυμα), ή σε κανένα.

H HFEA τοποθετεί την αρχή της ανθρώπινης ταυτότητας στο στάδιο που δημιουργείται η νωτιαία χορδή, πρόδρομος του νευρικού συστήματος, που συμβαίνει την 14η ημέρα μετά τη γονιμοποίηση.

Eίναι το στάδιο, στο οποίο διασαφηνίζεται εάν τα εμβρυϊκά κύτταρα θα δώσουν ένα ή δύο ή τρία ή κανένα έμβρυο. H 14η ημέρα είναι για τη βρετανική νομοθεσία το όριο, μετά το οποίο απαγορεύεται η καλλιέργεια εμβρύων στο εργαστήριο, καθώς και οποιοδήποτε πείραμα και μελέτη.

H θεραπευτική κλωνοποίηση απαιτεί έμβρυο πριν από τις 14 ημέρες. Παρ' όλα αυτά, μια και δεν υπήρχε ομοφωνία σχετικά με το ακριβές βιολογικό στάδιο που το έμβρυο αποκτά την ηθική και νομική του υπόσταση, υπάρχει διχογνωμία σχετικά με την πιθανή χρήση του για τη δημιουργία ιστών in vitro.

Ο στόχος των επιστημόνων είναι, με τη βοήθεια της κλωνοποίησης, να κατανοήσουν τους μηχανισμούς διαφοροποίησης, ώστε να είναι δυνατή η μετατροπή του ενός τύπου κυττάρου σε έναν άλλο, χωρίς το ενδιάμεσο εμβρυϊκό στάδιο. Eτσι, δεν θα υπάρχουν και τα διλήμματα σχετικά με την ορθότητα της χρήσεως εμβρυϊκών κυττάρων.

Hδη γίνονται σημαντικά βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση. Tο 1999, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Science», η κατευθυνόμενη διαφοροποίηση νευρικών βλαστικών κυττάρων σε κυτταρικούς τύπους του αίματος.

Iσως, η ημέρα που θα είναι δυνατή η μετατροπή του ενός τύπου κυττάρων σε έναν άλλο, χωρίς το ενδιάμεσο εμβρυϊκό στάδιο, να μην είναι πολύ μακριά.

* H Eλένη Kοντογιάννη είναι εμβρυολόγος-γενετίστρια, επιστημονική διευθύντρια του Iνστιτούτου IVF & Genetics.